آهن در بدن به دو صورت فریتین محلول و هموسیدرین نامحلول ذخیره می گردد. فریتین حدود ۲۰ درصد آهن ذخیره ای بدن را تشكیل داده و تركیبی از هیدروكسیدفریک و پروتیینی به نام آپوفریتین می باشد كه به صورت محلول در آب و در تمام سلول ها و مایعات بافتی وجود دارد و قسمتی از فریتین نیز در پلا سمای خون وجود دارد كه با اندازه گیری آن به وضعیت آهن بدن پی برده می شود. هموسیدرین نامحلول بوده و مشتقی از فریتین می باشد و حدود ۳۵ درصد آهن ذخیره بدن را تشكیل داده و در مغز استخوان ،كبد و طحال یافت می گردد.
تشخیص فقر آهن
اندازه گیری میزان فریتین سرم در شرایط متعارف متعادل، یكی از مهمترین آزمایشات برای تشخیص میزان فقر آهن می باشد، مقادیر طبیعی فریتین وابسته به سن و جنس افراد بوده و سطح سرمی آن در بالغین به مقدار صد میكروگرم در لیتر برای آقایان و ۳۰ میكروگرم در لیتر برای خانم ها می باشد. افت سطح فریتین به میزان ۱۵ میكروگرم در لیتر، نمایانگر تخلیه ذخایر آهن و در صورت كاهش آن تا مرز ۱۲ میكروگرم در لیتر، نشانه ای از تخلیه كامل ذخایر آهن می باشد. توجه داشته باشید تا زمانی كه ذخیره آهن در بدن وجود داشته باشد، ظرفیت یا قابلیت كلی باند شدن با آهن در محدوده طبیعی ۳۳۰-۳۰۰ میكروگرم در دسی لیتر قرار دارد. البته ٴابث یک مقیاس غیرمستقیم برای ترانسفرین تلقی می شود و اشباع ترانسفرین مساوی خواهد بود با میزان آهن سرم تقسیم بر ٴابث ضربدر صد. در آنمی یا كم خونی های ناشی از فقر آهن كه میزان آهن خیلی كم می باشد كبد به منظور جبران و افزایش مقدار جذب آهن، ترانسفرین بیشتری ساخته و امكان افزایش جذب آهن را بهتر فراهم می نماید.
در صورتی كه ذخایر آهن، تخلیه شده باشد میزان سطح سرمی آهن كاهش می یابد و در آغاز به صورت تدریجی، ٴابث و به دنبال آن سطح پروتوپورفرین افزایش می یابد. تا زمانی كه سطح آهن سرمی در حد طبیعی است; ساخت هموگلوبین با وجود كاهش ذخایر آهن تغییری پیدا نخواهد كرد. در صورتی كه اشباع ترانسفرین به مقدار ۲۰-۱۵ درصد افت نماید، ساخت هموگلوبین مختل خواهد شد. میزان آهن سرم بین ۵۰ تا ۱۵۰ میكروگرم بوده و حدود ۵۰-۲۵ درصد ترانسفرین را اشباع می نماید
آنمی و رابطه آن با تیرویید و كمبود مس
مس یكی از عناصر تشكیل دهنده هموگلوبین تلقی می شود چرا كه سرولوپلا سمین كه یک پروتیین حامل مس می باشد برای حركت نرمال آهن از منابع ذخیره به پلا سما مورد نیاز می باشد; در مواقعی كه كمبود مس وجود دارد حتی اگر آهن به مقدار كافی نیز در منابع ذخیره موجود باشد، آزاد نمی شود. در كم خونی ناشی از فقر آهن و هیپوتیروئیدیسم مقدار آهن از مس كمتر است ولی در كم خونی ناشی از فقر مس و هیپرتیروئیدیسم مقدار مس از آهن كمتر است ولی از آنجایی كه بدن ۵ برابر بیشتر از مس، به آهن نیازمند می باشد لذا كمبود آهن بیشتر از مس رخ می دهد و احتمال دارد علت گسترده تر بودن مبتلا یان به هیپوتیروئیدیسم نسبت به هایپرتیروئیدیسم، ناشی از این موضوع باشد. خانم هایی كه تازه زایمان كرده اند و دخترانی كه تازه بالغ گردیده اند از این نظر در معرض خطر كم كاری تیروئید می باشند. لذا در قبال مكمل یاری با آهن به مسئله كمبود مس نیز باید اندیشیده شود چرا كه در صورت دادن آهن بیشتر، اختلا ل در جذب مس و روی ایجاد خواهد شد و موجبات وخیم تر نمودن كم خونی را به علت كمبود مس فراهم خواهد ساخت. لذا به ازای هر ۳۰ میلی گرم آهن باید ۱۵ میلی گرم روی و ۲ میلی گرم مس در نظر گرفته شود.
نقش مورفولوژی گلبول های قرمز و تست های كمكی در تشخیص نوع آنمی ها
الف) اسمیرلا م محیطی
۱- در آنمی همولیتیک میكروآنژیوپاتی مشاهده می شود.
۲-در اسفروسیتوز ارثی و آنمی همولیتیک اتوایمون دیده می شود.
۳-در كمبود ب6 وجود دارد.
۴- در بیماری كم خونی داسی شكل دیده می شود.
۵- در هموگلوبین ٴ دیده می شود.
۶-غیراختصاصی بوده و ممكن است مسمومیت ناشی از سرب باشد.
ب) تست های كمكی دیگر:
۱– اندازه گیری مقدار بیلیروبین و لا كتات دهیدروژناز: برای تشخیص آنمی همولیتیک به كار می رود.
۲– تست كومس: برای تشخیص آنمی همولیتیک اتوایمون كاربرد دارد.
۳– الكتروفورز هموگلوبین: در تشخیص هموگلوبینوپاتی ها استفاده می شود.
۴– بررسی آنزیم های گلبول قرمز : برای تشخیص اسفروسیتوز ارثی به كار می رود.
۵– اندازه گیری مقدار آهن: برای تشخیص آنمی فقر آهن استفاده می شود.
۶– اندازه گیری فولا ت و ویتامین ۱۲ا: برای تشخیص آنمی ماكروسیتیک مگالوبلا ستیک كاربرد دارد.
یادآوری عوارض اختصاصی كم خونی ناشی از ابتلا به كمبود آهن
الف– ریزش مو
ب– قاشقی شدن ناخن ها
ج– ناخن های نازک و شكننده
د– ریش ریش شدن كناره ناخن ها
ر– اختلا ل در بلغ در افرادی كه به كمبود آهن مزمن دچار گردیده باشند
ز– تمایل به خوردن چیزهای غیرمعمول یا چحخت مثل خاک خوری، نشاسته خوری، رنگ خوری و مقوا خوری
علا یم دهانی كمبود آهن
الف– التهاب و قرمزی زبان
ب– التهاب و قرمزی مخاط دهان
ج– التهاب و قرمزی لب ها
د– التهاب و قرمزی كناره دهان
ز– آفت
عوامل تاثیرگذار در ایجاد كم خونی های ناشی از فقر آهن و پیامدهای بی توجهی و بی اعتنایی به این معضل جهانی
قبل از پرداختن به این موضوعات و ارائه راه حل های كاربردی در قبال خنثی نمودن فرآیندهای تاثیرگذار، یک بار دیگر توجه شما را به پیامدهای مهم و گاهی اجتناب ناپذیر ناشی این مشكلا ت بسیار گسترده در سطح خانواده های غنی یا فقیر، شهری یا روستایی جلب می نمایم. مهم ترین عارضه كم خونی فقر آهن، افزایش خطر مرگ و میر مادران باردار، وقفه رشد و مرگ و میر جنینی، عدم رشد و بالندگی خردسالا ن از بعد جسمی و توان فكر و اندیشه و یادگیری، كاهش فعالیت بدنی در خردسالا ن و كودكان و جوانان و میانسالا ن و سالمندان، كاهش یادگیری به علت عدم تمركز شدید ذهنی، افت بهره وری و افزایش ابتلا به انواع بیماری های عفونی و غیرعفونی به علت كاهش توان مقابله سیستم دفاعی بدن در برابر تهاجمات عوامل بیماری زا، بداخلا قی و عدم تحمل دیگران، حساسیت و پرخاشگری، رنگ پریدگی پوست، صورت، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم، خستگی زودرس، سستی و ضعف، سرگیجه و سردرد، افزایش ضربان قلب و ریتم تنفس، تنگی نفس، تعریق، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست ها و پاها و حالت تهوع و موارد متعددی كه قبلا نیز اشاره ای به آن ها شده است از این جهت در مباحث بعدی به راه های مقابله و درمان های مرسوم در رفع یا جلوگیری از آنمی ناشی از كمبود آهن خواهیم پرداخت.
دکتر مظهری متخصص تغذیه
