روش‌هاي پيشگيري و درمان فقر آهن و كم خوني را توضيح مي‌دهيم.
از چه راهكارهايي مي‌توان از بروز كم‌خوني‌هاي ناشي از فقر آهن پيشگيري و مبتلايان به كم‌خوني را درمان نمود
اولين اقدام در جهت پيشگيري و درمان كليه بيماري‌ها از جمله عارضه كم‌خوني، ريشه‌يابي و شناخت عوامل تاثيرگذار مي‌باشد چرا كه با شناخت علت و رفع آن، معلول از بين خواهد رفت. خوشبختانه در شناخت عوامل و زمينه‌هاي ايجادكننده كم‌خوني‌ها بررسي‌هاي متعددي در سطح كشور و جهان به عمل آمده و به طور كاملا دقيقي موارد متعددي مشخص و اعلام گرديده است كه به قسمتي از آن‌ها به شرح زير اشاره مي‌شود:
1- عادات و الگوهاي غلط در تغذيه روزانه
2- عدم دريافت آهن به مقدار لازم از منابع غذايي مصرفي يا قابل دسترس.
3- به كارگيري جوش‌شيرين در طبخ غذاها به خصوص تهيه نان.
4- بارداري‌هاي مكرر يا سقط جنين بدون رعايت فاصله‌گذاري‌هاي لازم.
5- عدم تغذيه نوزادان با شير مادر.
6- تعجيل يا تاخير در شروع تغذيه تكميلي به روند سيستماتيك.
7- عدم دقت و رعايت بهداشت فردي، محيط، وسايل، مواد غذايي خام و پخته و آب مصرفي.
8- ابتلاي مكرر به بيماري‌هاي عفوني، ريوي و گوارشي و انگل‌هايي همچون ژيارديا، آميبيازيس، آسكاريس و غيره.
9- عدم توجه و تامين نياز افزوده شده به آهن در مواردي همچون جهش رشد دوران بلوغ، دوران حاملگي و شيردهي و موارد متعدد ديگر.
نقش تغذيه متناسب، متعادل و متنوع در پيشگيري از كم‌خوني‌هاي ناشي از فقر آهن
اصولا 4 راهكار عمده در قبال پيشگيري، كنترل و درمان كم‌خوني به كار برده مي‌شوند كه عبارت مي‌باشند از:
الف) مكمل ياري در پيشگيري و درمان
ب) كنترل بيماري‌هاي عفوني و انگلي
ج) تعديل رژيم‌هاي غذايي و رفع عادات و الگوهاي غلط در تغذيه روزانه
د) مكمل ياري و درمان‌هاي دارويي و كلينيكي براي كنترل بيماري‌هاي عفوني.
چون اجراي روش‌هاي درماني و مكمل ياري و اقدامات كلينيكي و باليني مورد نياز را متخصصين محترم و پزشكان سخت كوش عهده‌دار مي‌باشند لذا وارد اين بحث نخواهيم شد ولي در اين مورد توصيه‌هايي را ارائه خواهيم نمود كه اگر مبتلايان به كم‌خوني فقر آهن به موازات پيروي و اجراي دستورات و رهنمودهاي ارائه شده از طرف پزشكان معالج خود به اين ريزه‌كاري‌ها نيز گوشه چشمي داشته باشند، نتيجه بهتر و بهبودي سريع‌تري را تجربه خواهند نمود.
توصيه‌هاي مفيد و قابل اجرا
1- مكمل ياري آهن توام با تجويز ويتامين A به مقدار مناسب به زنان باردار و كودكان پيش‌دبستاني و دبستاني موجب بهبود متابوليسم آهن مي‌شود (البته مكمل‌هاي آهن و ويتامين A نبايد خودسرانه مصرف شود.)
ضمنا تجويز يك گرم تورين Taurine در روز در صورتي كه همزمان با مكمل آهن مصرف نگردد تاثير آهن درماني را افزايش مي‌دهد.
2- همچنين توام نمودن مكمل ياري آهن با اسيدفوليك نيز در كم‌خوني‌هاي فقر آهن توام با افزايش حجم گلبول‌هاي قرمز (ماكروسيتيگ) و بخصوص در خانم‌هاي باردار نيازمند آهن اثرات مطلوبي به بار مي‌آورد؛ بخصوص در قبال بانواني كه از تغذيه خوبي برخوردار نباشند تجويز اسيدفوليك به موازات جلوگيري از NTD (نقص لوله عصبي) احتمال تولد نوزاد كم‌وزن را كاهش مي‌دهد.
3- در صورت بروز عوارض گوارشي مانند تهوع و درد معده مي‌بايد ميزان و دوز آهن دريافتي را كاهش داد و سپس به تدريج به مقدار آن افزود البته مصرف آهن قبل از خوابيدن نيز در افزايش تحمل و ادامه درمان تاثيرگذار مي‌باشد.
4- اگر با مصرف مكمل آهن دچار خشكي مزاج شده باشيد در فاصله معقولي بعد از دريافت مكمل آهن از مواد غذايي حاوي فيبر استفاده نموده و به مقدار آب و مايعات دريافتي خود بيفزاييد يعني 6 تا 8 ليوان مايعات (ترجيحا آب) در طول روز ميل نماييد.
5- در صورتي كه تحت درمان مكمل ياري مي‌باشيد و به عللي ناچار به مصرف داروهاي ضداسيد و يا تتراسايكلين مي‌باشيد 2 ساعت بعد از ميل كردن آهن از مواد فوق‌الذكر استفاده نماييد.
6- قبل از مصرف آهن، خانم‌ها بايد در ارتباط با حاملگي و ماه بارداري خود پزشك معالج را مطلع نمايند؛ ضمنا به كليه بانوان كه قصد بارداري دارند توصيه و تاكيد مي‌گردد قبل از درمان كم خوني و تامين ذخاير آهن اقدام به بارداري ننمايند.
7- اگر در طول مدت دريافت مكمل آهن دچار بيماري عفوني گرديده باشيد بلافاصله از مصرف آهن خودداري نماييد.
8- اگر همزمان با دريافت مكمل آهن داروهاي ديگري را نيز بنا به ضرورتي ميل مي‌فرماييد آن دارو يا داروها را در فاصله زماني 2 ساعت قبل و يا بعد از مصرف مكمل آهن مصرف نماييد.
9- در صورتي كه مبتلايان به كم خوني، دچار اضافه وزن و چاقي نباشند گنجانيدن عسل، پسته، فندق و عدس در جيره غذايي روزانه آن‌ها اثرات مثبتي را در افزايش تعداد گلبول‌هاي قرمز و خون‌سازي بروز مي‌دهند.
گروه‌هاي در معرض خطر
شيرخواران و خردسالان
كودكان پيش‌دبستاني داراي كمبود آهن
دانش‌آموزان و دختران نوجوان
زنان در سنين باروري
تمامي بانوان باردار
مادران شيرده
مقادير توصيه شده
2 ميلي‌گرم به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن در روز
2 ميلي‌گرم به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن در روز (حداكثر 30 ميلي‌گرم)
60 ميلي‌گرم آهن در هفته با 35/0 ميلي‌گرم اسيدفوليك
60 ميلي‌گرم آهن در هفته با 35/0 ميلي‌گرم اسيدفوليك
60 ميلي‌گرم آهن
60 ميلي‌گرم آهن در هفته همراه با 4/0 ميلي‌گرم اسيدفوليك
برنامه زماني
از آغاز غذاي تكميلي يعني شش ماهگي تا 24 ماهگي
از 2 سالگي تا 5 سالگي
تا زماني كه آثار فقر آهن و كم‌خوني ديگر ديده نشود
تمام افرادي كه نشانه‌اي از كم‌خوني دارند
از پايان سومين ماه حاملگي و ادامه مصرف اسيدفوليك (كه از 3 ماه مانده به حاملگي آغاز شده) به مقدار 4/0 ميلي‌گرم
مصرف آهن و اسيدفوليك براي خانم‌هاي كم خون در فاصله حاملگي‌ها
راهكارهاي غذايي در جهت تامين نياز بدن به آهن
اصلاح و تعديل و بهبود كيفيت جيره‌هاي غذايي روزانه، از پايدارترين و مفيدترين روش‌هاي پيشگيري از كم‌خوني در ميان مدت و بلندمدت تلقي مي‌شوند؛ البته موضوع تعديل و بهبود كيفيت تغذيه بر اصولي استوار مي‌باشد كه حتي با رعايت قسمتي از آن‌ها نتايج ملموس در جهت بهبود وضع موجود حاصل خواهد شد به طور مثال مي‌توانيم به اصلاح و تعديل رژيم غذايي روزانه، حذف عوامل بازدارنده جذب آهن و افزايش مصرف همزمان مواد مغذي مساعدكننده جذب (همراه با غذاهاي حاوي آهن)، تغيير و بهبود روش‌هاي پخت و پز و فرآوري غذا و يا انتخاب مواد غذايي غني شده با آهن اشاره‌اي داشته باشيم.
تفاوت و عملكرد شكل آهن موجود در موادغذايي
آهن مورد نياز بدن كه از طريق موادغذايي مصرفي تامين مي‌شود شامل آهن هم و آهن غيرهم مي‌باشد كه از دو راه متفاوت با درجه كارآيي مختلف جذب مي‌گردند منابع تامين‌كننده آهن هم كه در افراد طبيعي بين 20 تا 30 درصد و در افراد مبتلا به فقر آهن 40 تا 50 درصد آن جذب مي‌گردد عبارتند از گوشت‌هاي قرمزي كه با مصرف انواع حلال گوشتان مثل گاو، گوساله، گوسفند، شترمرغ و در پاره‌اي از كشورها اسب و يا گوشت‌هاي شكاري تامين مي‌گردد و همچنين گوشت‌هاي سفيد شامل انواع پرندگان بخصوص مرغ، ماكيان، آبزيان و انواع ماهي‌ها. البته يادآوري مي‌شود كه حدود 40 درصد آهن گوشت‌ها از نوع هم است.
از محاسن آهن هم جذب بهتر و عدم تاثيرپذيري جذب آن تحت اثر برخي متغيرهاي فيزيولوژيكي يا غذايي مي‌باشد ولي متاسفانه سهم عمده آهن رژيم در كشور ما و خيلي از كشورهاي ديگر از آهن غيرهم بخصوص از نان و غلات تامين مي‌شود.
آهن غيرهم
آهن غيرهم از طريق مصرف موادغذايي مختلف از جمله تخم‌مرغ، غلات، سبزيجات و ميوه‌ها و مقدار بسيار اندكي از طريق شير در اختيار بدن قرار مي‌گيرد، برخلاف آهن هم جذب آهن غيرهم به شدت تحت تاثيرتعادل عوامل مهاركننده جذب يا افزايش دهنده آن قرار دارد به طوري كه مواد و اجزاي تشكيل‌دهنده غذا مي‌تواند موجبات تغيير در ميزان جذب آهن موجود در مواد خوراكي را از يك تا چهار درصد در افرادي كه ذخاير مشابهي دارند موجب گردد؛ لذا عدم توجه به اين موضوع در يك دوره زماني طولاني مدت، به تنهايي يا توام با ساير عوامل تاثيرگذاري كه قبلا به آن‌ها اشاره گرديد به تهي شدن ذخاير بدن از آهن و عدم تامين و جايگزيني آن و بروز و گسترش كم‌خوني ناشي از فقر آهن منجر خواهد شد.
موادغذايي افزايش يا كاهش‌دهنده مقدار جذب آهن
الف. مهاركننده‌هاي جذب آهن
موادغذايي حاوي فيتات‌ها و پلي‌فنل‌ها به علت تشكيل پليمرهاي بزرگ و نامحلول نه تنها ميزان جذب آهن بلكه مقدار زيادي از ساير ريزمغذي‌ها به خصوص روي و مس را نيز كاهش مي‌دهد؛ عدم جذب روي در دوران رشد و بلوغ كودكان موجب كوتاهي قد آن‌ها مي‌شود. غذاهاي حاوي فيتات عبارت مي‌باشند از نان‌هاي سبوس‌دار تخمير نشده يا تهيه شده با جوش‌شيرين، سبوس گندم، برنج، ذرت، پروتئين سويا، جوي دوسر، شيركاكائو، مغزها و حبوبات.
مواد غذايي حاوي پلي‌فنل‌ها نيز شامل: چاي، قهوه، اسفناج، مرزنجوش، مغزها و حبوبات مي‌باشد.
از جمله مواد غذايي حاوي كلسيم كه با تداخل كلسيم آن‌ها در جذب آهن، اختلال حاصل مي‌گردد مي‌توان شير و پنير را نام برد. بعضي از اقلام نام برده شده را كه ارزش غذايي چنداني ندارند مي‌توان حذف كرد و در مورد ساير مواد نام برده شده كه از جهات متعدد ديگري مورد نياز بدن مي‌باشند، با جدا نمودن زمان مصرف و فاصله‌گذاري لازم بين دريافت مواد غذايي حاوي آهن مي‌توان اثرات آن‌ها را تعديل و حتي خنثي نمود. به طور مثال مصرف شير و پنير در ميان وعده‌ها و عدم نوشيدن چاي يا قهوه يك ساعت قبل و دو ساعت بعد از ميل كردن غذا بخصوص براي خانم‌ها توصيه مي‌شود؛ البته مواردي كه اشاره گرديده در مورد آهن غيرهم صدق مي‌كند؛ آهن هم تحت تاثير عوامل بازدارنده اشاره شده قرار نمي‌گيرد.
ب. افزايش دهنده‌هاي ميزان جذب آهن غيرهم مواد غذايي
مصرف همزمان موادي كه حاوي ويتامين ث يا اسيداسكوربيك مي‌باشند نه تنها كمك به تشكيل تركيبات محلول و قابل جذب آهن مي‌نمايد بلكه با احياء آهن فريك به آهن فرو جذب بهتر آهن را ميسر و ممكن مي‌سازد. اسيداستيك، اسيدماليك، اسيد تارتاريك و اسيد سيتريك نيز از جمله عوامل افزايش دهنده جذب تلقي مي‌شوند.
منابع عمده غذايي اين اسيدهاي مفيد و افزايش دهنده جذب آهن به ترتيب عبارت مي‌باشند از: آلو، طالبي، انبه، گلابي، ليموشيرين، ليموترش، اناناس، پرتقال و انواع سبزيجات سالادي تازه و پلاسيده نشده.
مواد غذايي در بردارنده اسيدماليك و تارتاريك شامل: هويج، سيب‌زميني، چغندر، كدوتنبل، گوجه‌فرنگي، كلم‌پيچ و شلغم مي‌باشند. ضمنا مصرف همزمان محصولات تخميري مثل سس سويا و بعضي از مواد غذايي حاوي سيستئين مثل گوشت گاو، گوسفند، جگر مرغ و ماهي همراه و همزمان با موادغذايي حاوي آهن غيرهم به بالا بردن سطح جذب كمك مي‌نمايد.
قبل از آنكه به ساير عوامل تاثيرگذار اشاره‌اي داشته باشيم، مقادير مورد نياز آهن (به ميلي‌گرم در روز) در سنين مختلف و حالات فيزيولوژيكي خاص به شرح زير توصيه مي‌گردد:
خانم‌هاي حامله: 30 ميلي‌گرم، خانم‌هاي شيرده: 20 ميلي‌گرم، افراد 64-51 و بالاي 65 سال: 10 ميلي‌گرم، افراد 25 تا 50 سال: خانم‌ها 15 ميلي‌گرم و آقايان 10 ميلي‌گرم، افراد 24-19 ساله نيز با همين مقدار، نيازشان تامين مي‌گردد ولي افرادي كه در سنين 18-10 سالگي قرار دارند نيازمند 12 ميلي‌گرم (در مورد آقايان) و 15 ميلي‌گرم (براي خانم‌ها) آهن مي‌باشند. به همين منوال 9-7 ساله‌ها (در هر دو جنس) 10 ميلي‌گرم آهن و كودكان 6-1 ساله نيز 8 ميلي‌گرم آهن در روز بايد دريافت نمايند.
توصيه و توجه
1- اسيدفوليك و ويتامين B12 در توليد گلبول‌هاي قرمز خون و تعديل آهن نقش دارند.
2- ويتامين A نقش بسيج آهن از ذخاير آهن را به عهده دارد.
3- كمبود ريبوفلاوين و همينطور ويتامين B2 با كمبود آهن همراه مي‌باشد؛ افزايش دريافت ريبوفلاوين از طريق منابع غذايي يا مكمل‌ياري موجبات افزايش هموگلوبين در گردش را فراهم مي‌نمايد.
4- استفاده از منابع غذايي حاوي مس و در صورت لزوم دريافت مكمل، عاملي در جهت جذب، انتقال، ذخيره و بسيج آهن در بدن تلقي مي‌شود.
